با تغذیه صحیح از ابتلا به بیماری های عفونی جلوگیری کنید

نقش تغذیه در بیماری های عفونی را مجموعاً به چهار گروه می توان تقسیم نمود:

1- تغذیه در رابطه با ایجاد بیماری های عفونی، شامل بیماری های گوارشی و مسمومیت های غذایی ( بوتولیسم )، بیماری های روده ای مثل اسهال های میکروبی و بیماری های عفونی سیستمیک ( بروسلوز و تیفوئید )

2- تغذیه در بیماران عفونی ( محدودیت ها و ممنوعیت ها )

3- درمان سوء تغذیه به عنوان یکی از عارضه های بیماری های عفونی

4- تغذیه در بیماران با نقص دفاعی شدید

تغذیه در رابطه با ایجاد بیماریهای عفونی

قبل از اینکه وارد این بحث شویم ابتدا به تاثیر غذا در ایجاد مقاومت بدن اشاره می کنیم .

در عصر قبل از آنتی بیوتیک ها، یکی از بیماری های کشنده « سل » بود که متاسفانه هنوز هم هست. وقتی کسی مسلول می شد او را به مکانی با آب و هوای مناسب منتقل می کردند و غذاهای مقوی به وی می دادند. درمان تقریباً به همین صورت انجام می شد. شاید به همین جهت بیمارستان مسلولین و استراحتگاه آنها را جایی می ساختند که فضا ، هوا، نور و غذای کافی داشته باشد. در کشورهای فقیر یکی از علل شایع مرگ و میر کودکان ، بیماری های روده ای و اسهال است. فقر دانش، فقر اقتصادی و فقر بهداشتی در این کشورها از عوامل مهم بیماری های جسمانی، روانی و اجتماعی است؛ یعنی فقر اقتصادی و غذایی اساس خیلی از بیماری های عفونی و واگیر دار در این کشورها هستند و مرگ و میر زیادی را به خصوص در اطفال به دنبال دارند.

اثر غذا در تکامل سیستم دفاعی انسان از دوره جنینی آغاز می شود. یعنی تغذیه دوران بارداری مادر باید کافی و مناسب باشد. اگر در این دوره، به خصوص سه ماهه اول بارداری، به بدن مادر پروتئین ، ویتامین و املاح کافی برسد، جنین رشد لازم را پیدا خواهد کرد. اگر جنین به اندازه کافی رشد کرده و سالم باشد، وزن و اندازه طبیعی خواهد داشت. وزن طبیعی جنین معیار مهمی در تعیین سلامتی اوست.

بعد از تولد، تغذیه نوزاد با شیر مادر شروع می شود که هم ویتامین کافی و هم املاح کافی دارد و می تواند ضامن رشد کودک باشد.اگر سیستم دفاعی کودک در دوره جنینی رشد نکرده باشد، در تمام مراحل بعدی رشد نمی تواند در مقابل عوامل بیماری زا نقش دفاعی کافی داشته باشد.

"دوره شیرخوارگی" دومین مرحله مهم زندگی کودک است. تغذیه مناسب با شیر مادر که دارای ویتامین و املاح کافی است، رشد دفاعی کودک را تداوم می بخشد. کودکی که سوء تغذیه دارد و پروتئین و ویتامین کافی به او نمی رسد، مستعد ابتلا به بیماری های عفونی است و به واکسیناسیون ها هم جواب خوبی نمی دهد. بنابراین تغذیه اساس مقاومت بدن در مقابل عوامل بیماری زای محیطی است که این عوامل محدود به بیماری های عفونی نیست و به سایر بیماری ها نیز تعمیم داده می شود. هر چند که در حال حاضر افراد مرفه از پرخوری و مصرف بیش از حد لازم غذا رنج می برند، ولی بیشتر جمعیت دنیا انسان های محرومی هم هستند که از کمبود تغذیه رنج می برند.

در مورد نقش تغذیه در ایجاد مقاومت در مقابله با بیماری های عفونی بررسی های زیادی انجام گرفته است. مثلاً دیده شده اگر به یک گروه غذای کافی برسانیم و به گروه دیگری واکسن سل بزنیم، آنهایی که تغذیه کافی دارند، کمتر از آنهایی که واکسن زده اند به سل مبتلا می شوند. البته احتمال بروز سل در افرادی که تغذیه کافی داشته اند و واکسن سل هم زده اند، بسیار کمتر می شود.

نقش تغذیه در ایجاد بیماری ها

غذا به عنوان منبع تولید انرژی در بدن، اگر دچار آلودگی های میکروبی باشد، می تواند منشاء بیماری های مختلف و در رأس آنها بیماری های گوارشی و مسمومیت های غذایی باشد. ما در فصول مختلف، در معرض مسمومیت های غذایی هستیم. به خصوص زمانی که هوا گرم می شود، ما شاهد بیماری های روده ای بیشتری هستیم که خطرناک ترین آنها " وبا " است.

مسمومیت های غذایی هم در ارتباط با غذاهای مانده و آلوده بروز می کنند؛ به دلیل آنکه غذاها به طور بهداشتی تهیه نمی شوند و ما بر مراکز تولید غذا و رستوران ها کنترل واقعی نداریم. یعنی هر کس که بیکار مانده در زمینه تغذیه کار می کند و خیلی از افراد از اصول بهداشتی غذا آگاهی ندارند و برخی از آنها هنگامی که از نظرابتلا بیماری های انگلی بررسی می شوند، بیش از یک انگل دارند و می توانند آلودگی و بیماری های انگلی را از طریق دست به دیگران انتقال دهند. به عبارت دیگر هم در تولید مواد غذایی و هم در توزیع آن نکات بهداشتی را رعایت نمی کنیم. در بسیاری موارد مواد غذایی کنسرو شده که خراب می شوند، از رده خارج نمی شوند که بسیار خطرناک هستند. همین طور کشک هایی که در ظرف های مخصوص نگهداری می شوند، اگر دچار فساد و آلودگی شوند، می توانند باعث بیماری های مهلکی مثل بوتولیسم -که یک بیماری خطرناک و کشنده است- بشوند. تب روده یا تیفوئید یا حصبه هم از بیماری های خطرناکی است که از طریق آب و غذای آلوده انتقال می یابد و با توجه به مقاومت آنها نسبت به آنتی بیوتیک در سال های اخیر، مشکلات زیادی را برای مبتلایان به همراه دارند. این میکروب ها از طریق آب و غذا انتقال می یابند که می توانند در افراد به خصوص نزد کودکان سبب ایجاد اسهال های شدید و بیماری های عفونی خطرناک شوند.

لازم به ذکر است حصبه به وسیله آب آلوده ایجاد می شود و معمولا از بیمار به فرد دیگر انتقال پیدا می کند و اگر چنین اتفاقی بیفتد فقط به دلیل عدم رعایت بهداشت است. نکته دیگر اینکه به دلیل باورهای غلط در مردم و حتی برخی از پزشکان و پرستاران، بیماران تیفوئیدی را چنان از خوردن غذا محروم می کنند که منجر به سوء تغذیه شدید و مرگ آنها می شود.( مثلا می گویند بیمار حصبه ای نباید نان بخورد. )

یکی از بیماری های مهمی که از طریق خوردن مواد آلوده در ایران شیوع دارد، تب مالت است. همان طور که می دانید تب مالت یک بیماری مشترک بین انسان و دام است. میکرب این بیماری در گوسفند، بز، گاو، و در حیوانات دیگری مثل خوک و سگ می تواند ایجاد بیماری کند و انسان به طور اتفاقی در تماس با این حیوانات و با مصرف مواد آلوده و بیشتر شیر نجوشیده، به این میکروب آلوده می شود.

معمولا پنیر را باید سه ماه در آب نمک نگه دارند و بعد توزیع کنند که این اصل رعایت نمی شود. به هر حال مصرف پنیر آلوده، سبب بیماری تب مالت در انسان می شود. یکی از بیماری های مهمی که از طریق آب و مصرف غذای آلوده برای انسان ایجاد شود، اسهال های آمیبی است که آن هم در تمام فصول وجود دارد و در غالب شهرها شیوع دارد، ولی در فصل تابستان شایع تر است. همین طور مصرف جگر نیم پز گوسفند منجر به بیماری " توکسوپلاسموز " می شود که کیست انگل وارد معده انسان می شود و تحت تاثیر اسید معده باز می شود و انگل آزاد می شود و از طریق مخاط روده جذب و وارد کبد می شود و وارد غدد لنفاوی می شود. اگر خانم بارداری دچار این بیماری شود، این انگل را به جنین می رساند و در جنین ایجاد بیماری مغز و اعصاب می کند و می تواند منجر به گرفتاری مرکز عصبی حساس چشم و مغز شود که یکی از بیماری های ایجاد کننده سقط در زمان حاملگی است.

بیماری انگلی دیگری که از طریق تغذیه منتقل می شود، کرمک است که در تمام کشورهای متمدن و عقب مانده شیوع بسیار دارد و در بچه ها بیشتر از بالغین است.

بیماری های انگلی از نوع کرم های کدو و قلاب دار نیز در رابطه با تغذیه ایجاد می شود.

نقش تغذیه در بیماری های عفونی

جای تاسف است که بگوییم نه تنها عامه مردم دچار سوء برداشت هائی در مورد بیماری های تب دار می باشند، بلکه خیلی از پزشکان و پرستاران هم تحت تاثیر بد آموزی های سنتی ما قرار دارند. بیمار تب دار به علت سوزاندن بیشتر انرژی نیاز بیشتری به تامین انرژی دارد.

بیماری که تب دارد ممکن است به علت دردهای گلو و دستگاه گوارش نتواند به مقدار کافی غذا بخورد و یا ممکن است به علت اختلال در سطح هوشیاری او، نتواند از راه دهان تغذیه مناسبی داشته باشد.

متاسفانه یکی از نکاتی که همیشه فراموش می شود تغذیه این بیماران است. در حالی که از همان ابتدا باید فکر کنیم بیمار چقدر کالری احتیاج دارد و این کالری را محاسبه و تأمین کنیم.؛ و بعد به ازاء هر درجه تب حساب کنیم، چقدر کالری و آب نیاز دارد.

یکی از تفکرات غلط در مورد بیماران تب دار این است که به بیمار حصبه ای نباید نان داد. در حالی که اگر بخواهیم بر بیماری او غلبه کنیم، باید او را از نظر غذایی تقویت کنیم که در این صورت حتی با ندادن دارو، بیمار بعد از یکی دو هفته خوب خواهد شد. پس می توان گفت که چیزی که بیمار حصبه ای را از بین می برد سوء تغذیه است؛ یعنی محروم کردن او از خوردن گوشت، نان و میوه که اصلاً کار درستی نیست. بلکه باید هر چه اشتهای بیمار طلب می کند در اختیارش بگذاریم.

در مورد سرماخوردگی نیز همین باورهای غلط وجود دارد. البته ما می دانیم بعضی از مواد غذایی و میوه ها مثل خربزه و انگور تشدید کننده حالت سرماخوردگی هستند و اگر بیمار حساسیت نشان بدهد و گلویش ناراحت شود، بهتر است این مواد غذایی را نخورد. ولی به طور عام و از نظر علمی محدودیتی نداریم. بیماری که سرماخورده است ، باید سبزی ، مواد پروتئینی و مواد کربوهیدراتی را به مقدار کافی مصرف کند . مگر اینکه بیماری خاصی مثل دیابت و یا اوره داشته باشد که توصیه می کنیم مواد قندی و مواد گوشتی را کمتر مصرف کند. همچنین کودکان یا حتی بزرگسالان وقتی دچار اسهال می شوند، بهتر است شیر مصرف نکنند. البته تغذیه با شیر مادر در در زمان اسهال کودک ضرری ندارد.

در بیماران مزمن عفونی مثل مسلولین و بیمارانی که دچار یک بیماری مزمن هستند و عفونت یک عارضه ثانویه در آنهاست ( مثلا بیماران سرطانی یا بیمارانی که فلج هستند ) کاهش قدرت عضلانی و لاغری آنها قبل از آن که مربوط به بیماری شان باشد، مربوط به سوء تغذیه است. یعنی باید در هر شرایط غذای کافی به آنها برسانیم.

درمان سوء تغذیه در بیماری های عفونی

در بیماری های عفونی در اثر سم تولید شده توسط میکروب در بدن و تأثیر آن بر سیستم مغز و اعصاب و مرکز اشتها، بیمار دچار کم اشتهایی و در نتیجه سوء تغذیه می شود . به علاوه در بیماری های تب دار به علت سوزاندن بیش از حد کالری توسط بدن ، ضعف و لاغری ایجاد می شود. وظیفه اصلی ما برای درمان، جبران انرژی تحلیل رفته و یا جبران کاهش وزن است. به همین منظور در همه بیماران عفونی، تغذیه را اصل قرار می دهیم. خیلی از مردم فکر می کنند، عامل بروز لاغری مصرف انواع آنتی بیوتیک هاست که کاملاً نادرست است. آنتی بیوتیک برای درمان بیماری است. مثلاً اگر در بیماری ذات الریه آنتی بیوتیک مصرف نشود، احتمالاً به مرگ بیمار می انجامد. واقعیت این است که هر بیماری عفونی باعث کاهش وزن می شود. کاهش وزن باعث کاهش فعالیت سیستم دفاعی بیمار می شود و یکی از علل شایع مرگ بیماران، بروز عفونت های ثانویه است که در اثر سوء تغذیه و کاهش مقاومت بدن ایجاد می شود.

وقتی صحبت از نقص شدید سیستم دفاعی بدن می کنیم، بیشتر عفونت پذیری مورد نظرمان است. ممکن است در حالت عادی، غذای سمی کنسرو را بخوریم ولی دچار بیماری عفونی نشویم؛ اما در شرایطی که دچار نقص شدید سیستم دفاعی باشیم، اگر از همین غذا بخوریم ممکن است دچار بیماری شویم. به بیمارانی که دچار نقص در سیستم دفاعی بدن هستند، به خصوص افرادی که تعداد گلبول های سفید خون آنها زیر 1000 یا کمتر است توصیه می کنیم از غذای خام استفاده نکنند و حتی میوه ها را به صورت کمپوت مصرف کنند و در مدتی که تعداد گلبول های سفید آنها زیر 1000 است، از مصرف خشکبار نیز خودداری کنند. آب آشامیدنی نیز باید کاملاً تصفیه شده و عاری از میکروب باشد. البته به محض آنکه تعداد گلبول های سفید خون آنها به بالای 2000 و 3000 رسید، می توانند از مواد خام هم به طور طبیعی استفاده کنند.

متاسفانه چیزی که امروزه به آن توجه نمی شود، زیان های پرخوری و مصرف بیش از حد انرژی به خصوص در جوامع صنعتی و پیشرفته دنیاست.

واقعیت این است که افراد چاق مستعد ابتلا به دیابت هستند و افراد دیابتی نیز بالقوه عفونت پذیر هستند. بنابراین عفونت نزد افراد چاق خطرناک است. مثلاً ذات الریه در یک آدم چاق بیشتر باعث مرگ می شود تا در آدمی با وزن مناسب. بنابراین تأکید می کنیم پرخوری و چاقی یکی از بلاهایی است که بشر را تهدید می کند.