سیره امام سجاد (ع) از نگاه رهبری

بعد سیاسی زندگی امام سجاد علیه السلام

یک کتاب در یک مقاله ‏

بعد سیاسی زندگی امام سجاد علیه السلام ‏

• برخی از مطالب امام سجاد علیه السلام در روش موعظه، خطاب به عموم مردم ‏است و برخی دیگر خطاب به شیعه. در آنجا که مخاطب همه مردم هستند اولاً ‏غالباً به آیات قرآن استناد می‏شود و ثانیاً صریحاً دستگاه حکومتی مورد عتاب و ‏انتقاد قرار نمی‏گیرد و صرفاً بیان اندیشه و ایدئولوژی اسلامی به صورت پند و ‏نصیحت است. استناد به قرآن کریم از آن نظر ضروری بود که عموم مردم، معرفت ‏کافی نسبت ‏به امام سجاد علیه السلام نداشتند و استدلال می‏طلبیدند. پرهیز از ‏انتقاد صریح نیز برای رعایت تقیه بود. ‏

حضرت زین‏العابدین علیه السلام سخن را با لحن موعظه به این صورت آغاز می‏کند که ‏‏«ایها الناس اتقوا الله و اعلموا انکم الیه راجعون؛... تقوای خدا را پیشه کنید و بدانید که به ‏سوی خدا برمی‏گردید. الا و ان اول ما یسالانک عن ربک الذی کنت تعبده; بدان که وقتی ‏نکیر و منکر به سراغ تو می‏آیند اولین چیزی که آن دو می‏پرسند، از خدای توست که او را ‏عبادت می‏کردی و عن نبیک الذی ارسل الیک; از پیامبری که به سوی تو فرستاده شده، ‏می‏پرسند و عن دینک الذی کنت تدین به، و از دینت می‏پرسند که به آن معتقد بودی و ‏عن کتابک الذی کنت تتلوه; و از کتابت که آن را تلاوت می‏کردی، می‏پرسند.» و آنگاه امام ‏سجاد علیه السلام می‏رسد به نکته اصلی و محوری: «و عن امامک الذی کنت تتولا; (1) و ‏از امامی که تو ولایت آن را داری، می‏پرسند.» ‏

در زبان و بیان ائمه علیهم السلام مساله امامت‏ یعنی مساله حکومت و فرقی بین مساله ‏امامت و مساله ولایت نیست. امامی که در اینجا ذکر می‏شود، یعنی جانشین پیامبر که ‏هم متکفل ارشاد و هدایت دینی توست و هم متکفل هدایت و ارشاد امور زندگی در دنیا; ‏امام یعنی رهبر جامعه. پس اطاعت از امام که واجب است، هم در امور دنیوی و هم در ‏امور دینی واجب است. ‏

امام سجاد علیه السلام وقتی می‏فرماید: «از امامت از تو می‏پرسند»، یعنی به تو ‏می‏گویند که آیا امام درستی انتخاب کردی؟ و آن کسی که بر تو حکومت می‏کند و رهبر ‏جامعه است، آیا به راستی انتخاب کردی؟ آیا خدا به امامتش راضی است؟ ‏

با این روش آرام و موعظه‏آمیز، مردم را بیدار و حساس می‏کند درباره مساله امامت، در ‏حالی که بنی‏امیه اساسا میل نداشت که بحثی درباره امامت و حکومت‏شود. ‏

دو نکته در موعظه‏های عمومی امام سجاد علیه السلام باید مورد توجه قرار گیرد: ‏

یک: این بحثها صرف آموزش نیست‏بلکه بیشتر از آنکه تعلیم باشد، تذکر و یادآوری است ‏زیرا در آن زمان انحراف و تحریف در اصول دین واقع نشده بود ولی مردم فراموش کرده ‏بودند. زندگی مادی، توحید و نبوت و معاد را از یادشان برده بود. ‏

دو: امام سجاد علیه السلام بر مساله امامت تاکید خاص دارد. بر اساس همان خط ‏مشی کلی و هدف نهایی که قبلا ذکر شد (تشکیل حکومت اسلامی به روش اهل بیت ‏علیهم السلام) امام سجاد علیه السلام در موعظه‏های عمومی خود نیز مساله ولایت و ‏امامت و حکومت را یادآوری می‏کرد البته به صورتی که حساسیت دشمن برانگیخته ‏نشود و در عین حال، مردم متنبه شوند. ‏

‏«موعظه‏های اختصاصی‏» امام سجاد علیه السلام آن مواعظی است که خطاب به شیعه ‏صورت گرفته است و کاملا مشخص است که مخاطبان، از مخالفان دستگاه حاکم ‏هستند. این موعظه‏های اختصاصی برای کادر سازی است تا در صورت ایجاد حکومت ‏اسلامی، مسئولیت‏های مهم را برعهده بگیرند. ‏

یک نمونه از این موعظه‏های اختصاصی در «تحف العقول‏» ذکر شده است; این موعظه ‏چنین آغاز می‏شود: کفانا الله و ایاکم کید الظالمین و بغی الحاسدین و بطش الظالمین ‏ایها المؤمنون. خود این خطاب نشان می‏دهد که امام و مخاطبان، در این جهت‏با هم ‏شریکند که مورد خطر و تهدید دستگاه حاکم هستند. «لایفتننکم الطواغیت و اتباعهم من ‏اهل الرغبة فی الدنیا المائلون الیها المفتونون بها المقبلون علیها... و ان الامور الواردة ‏علیکم فی کل یوم و لیلة من مظلمات الفتن و حوادث البدع و سنن الجور و بوائق الزمان و ‏هیبة السلطان و وسوسة الشیطان لتشبط القلوب عن نیتها...» (2) طاغوت‏ها و پیروان ‏دنیاپرست آنها، شما را فریب ندهند. این حوادثی که در زندگی شب و روز برای شما - در ‏دوران خفقان و مبارزه - پیش می‏آید، دلها را از نیت و جهتی که دارند باز می‏دارد و از آن ‏انگیزه و نشاط لازم برای مبارزه می‏کاهد. «و تذهبها عن موجودالهدی و معرفة اهل الحق ‏و ایاکم و صحبة‏العاصین و معونة‏الظالمین‏» و هدایت موجود را از یاد می‏برد و شناخت اهل ‏حق را به فراموشی می‏سپارد. سپس امام سجاد علیه السلام موعظه می‏کند و هشدار ‏می‏دهد که از همنشینی با گنه‏کاران بپرهیزید و ظالمان را یاری مکنید. روشن است که ‏امام علیه السلام عده‏ای از مؤمنین و هواداران را جمع کرده و دارد با روش موعظه، آنها را ‏دلگرم و امیدوار می‏کند و از نزدیک شدن به دستگاه ستمگر زمان (عبدالملک بن مروان) ‏منع و نهی می‏کند و آنها را شاداب و با طراوت و سرزنده نگه می‏دارد برای روزی که ‏وجودشان بتواند در راه حکومت اسلامی مؤثر واقع شود.‏

• امام سجاد علیه السلام با یادآوری تجربه‏های گذشته پیروان اهل بیت علیهم ‏السلام (در قیام عاشورا، واقعه حره، شهادت حجربن عدی و رشید حجری و..). ‏می‏خواست‏شیعه را در مبارزه ثابت قدم‏تر گرداند: «فقد لعمری استدبرتم من ‏الامورالماضیة فی الایام الخالیة من الفتن المتراکمة والانهماک فیها ما تستدلون به ‏علی تجنب الغواة و...» ; به جان خودم قسم! شما از جریان‏های گذشته در ‏دوران‏های پیشین که پشت‏سر گذاشته‏اید، از فتنه‏های انباشته و متراکم و غرق ‏شدن در این فتنه‏ها تجربه‏هایی را می‏توانید از آن آزمایش‏ها استفاده کنید و بر ‏اجتناب از گمراهان و اهل بدعت‏ها و مفسدین در زمین راه یابید. ‏

امام سجاد علیه السلام در اینجا به صراحت، مساله امامت و ولایت را مطرح می‏کند: ‏

‏«فقدموا امرالله وطاعته و طاعة من اوجب الله طاعته و لا تقدموا الامور الواردة علیکم من ‏طاعة الطواغیت و فتنة زهرة الدنیا بین یدی امرالله و طاعته و طاعة اولی الامر منکم‏» ; ‏فرمان خدا و اطاعت او را مقدم بدارید و همچنین اطاعت کسی را که خدا، اطاعت او را ‏واجب کرده است. اطاعت طاغوت‏ها - عبدالملک بن مروان‏ها - را بر اطاعت‏خدا و اطاعت ‏رسول خدا و اطاعت اولوا الامر واقعی مقدم نکنید. ‏

امام زین العابدین علیه السلام با این بیان، در حقیقت‏برای نظام حکومتی مورد نظر خود ‏که حکومت علوی و الهی و اسلامی بود، تبلیغ و فرهنگ سازی می‏کرد. ‏

• رساله حقوق امام سجاد علیه السلام، نامه بسیار مفصلی است ‏به اندازه یک ‏کتاب که به یکی از دوستانشان نوشته‏اند و در آن حقوق افراد و اشخاص بر یکدیگر ‏بیان شده است. در این رساله، علاوه بر حقوق الهی و اعضاء و جوارح و همسایه و ‏خانواده، حقوق متقابل مردم و حاکم اسلامی نیز بدون ایجاد تنش و به صورت آرام ‏و بدون ذکر مبارزه برای ایجاد حکومت اسلامی در آینده، بیان شده است. ‏

در واقع این رساله برای آن تالیف شده است که اگر در آینده حکومت اسلامی مورد نظر ‏امام سجاد علیه السلام تشکیل گردید، مناسبات و روابط و حقوق متقابل مردم و حاکم ‏اسلامی، قبلاً در ذهن مسلمانان شکل گرفته و معلوم شده باشد. ‏

• عبدالملک بن مروان آنقدر تلاوت قرآن می‏کرد که یکی از قاریان قرآن شناخته شده ‏بود اما وقتی به او خبر دادند که به خلافت و حکومت رسیده، قرآن را بوسید و کنار ‏گذاشت و گفت: «هذا فراق بینی و بینک‏»! یعنی «دیدار به قیامت!» حقیقت هم ‏همین بود، او دیگر به قرآن مراجعه نمی‏کرد و البته حفظ ظاهر را می‏کرد و هرگز ‏آشکارا با اندیشه‏های اسلامی مخالفت نمی‏کرد. ‏

عبدالملک بن مروان برای حفظ ظاهر و توجیه ستمگری‏ها و جنایت‏هایش نیاز به عالمان ‏درباری داشت. یکی از این عالمان درباری، محمدبن شهاب زهری است. ‏

محمدبن شهاب زهری در دستگاه حکومت قرب و منزلت ‏بسیاری داشت ‏به طوری که ‏نوشته‏اند یک بار محمد بن شهاب وارد مسجدالحرام شد، هیأت حاکمه آنقدر برای او ‏تشریفات چیده بودند که عالمان و محدثان حاضر در مسجد همگی دچار شگفتی شدند. ‏معمر می‏گوید: ما خیال می‏کردیم که از زهری حدیث‏ بسیاری نقل کرده‏ایم تا اینکه ولید ‏‏(فرزند عبدالملک بن مروان) کشته شد پس دفترهای زیادی را دیدیم که بر چارپایان حمل و ‏از خزانه ولید خارج می‏شد و می‏گفتند که اینها دانش زهری است. یعنی زهری آنقدر ‏کتاب و دفتر بنا به خواسته دستگاه دولت اموی، از حدیث پرکرده که برای حمل آن نیاز به ‏چارپایان است. یکی از احادیث مجعول زهری این است. ‏

‏«ان الزهری نسب الی رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم انه قال: لاتشدوا الرحال الا ‏الی ثلاثة مساجد المسجدالحرام و مسجدالمدینة و المسجدالاقصی و ان الصخرة التی ‏وضع رسول الله قدمه علیه تقوم مقام الکعبة‏» (3) ‏

این حدیث مربوط به آن زمانی است که عبدالله بن زبیر، مسلط بر مکه بود و هروقت مردم ‏می‏خواستند به حج‏ بروند، مجبور بودند در مکه چند روزی بمانند و این فرصت‏بسیار خوب ‏برای عبدالله بن زبیر بود که علیه دشمنانش - از جمله عبدالملک‏بن مروان - تبلیغات کند. و ‏چون عبدالملک می‏خواست مردم تحت تاثیر این تبلیغات قرار نگیرند و به مکه نروند، ‏بهترین راه را آن دید که حدیثی جعل شود که براساس آن، شرف و منزلت مسجدالاقصی ‏به اندازه مکه و مدینه دانسته شود و حتی آن سنگی که در مسجدالاقصی است، به قدر ‏کعبه شرف داشته باشد! در حالی که می‏دانیم در فرهنگ اسلامی، هیچ نقطه‏ای از دنیا ‏به اندازه «کعبه‏» شرافت ندارد و هیچ سنگی به منزلت و عظمت «حجرالاسود» نیست. ‏

پس از آنکه محمد بن شهاب زهری وابسته به دستگاه خلافت‏شد، حتی برضد امام ‏سجاد علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام هم حدیث جعل می‏کرد. از جمله در کتاب ‏‏«اجوبة مسائل جار الله‏»، اثر آیت الله سید عبدالحسین شرف‏الدین، دو حدیث مجعول از ‏زهری نقل و نقد شده که در یکی از آن دو، ادعا شده که نعوذ بالله، امیرالمؤمنین علی ‏علیه السلام جبری بود! و در دیگری حمزه سیدالشهدا شراب خوار معرفی شده است! ‏روشن است که زهری با این احادیث دروغین در صدد بود خاندان عصمت را تضعیف کرده و ‏مسلمانی معمولی و بلکه پایین‏تر بشمارد. و به اصطلاح باید گفت این گونه احادیث ‏مجعول برای ترور شخصیت فکری، فرهنگی و معنوی اهل‏بیت علیهم السلام بود. ‏

امام سجاد علیه السلام نامه‏ای کوبنده و آتشین دارد که در «تحف العقول‏» ذکر شده و در ‏آن محمدبن شهاب زهری و بدعت هایش مورد انتقاد شدید قرار گرفته است. ‏

امام علیه السلام از جمله می‏فرماید: «... احببت من حارب الله; کسی را به دوستی ‏برگزیدی که محارب با خداست. انک اخذت ما لیس لک ممن اعطاک; چیزهایی را که به تو ‏دادند و متعلق به تو نبود، از آنان گرفتی.» ‏

‏«... اخف ما احتملت ان انست وحشة الظالم و سهلت له طریق الغی بدنوک منه حین ‏دنوت و اجابتک له حین دعیت... جعلوک قطبا اداروا بک رحی مظالمهم و جسرا یعبرون ‏علیه الی بلایاهم و سلما الی ضلالتهم داعیا الی غیهم سالکا سبیلهم یدخلون بک الشک ‏علی العلماء و یقتادون بک قلوب الجهال الیهم... ; بدان کمترین چیزی که برعهده گرفتی ‏این است که وحشت‏ستمگران را تبدیل به راحتی و انس کردی و راه گمراهی را برای آنها ‏هموار ساختی... آیا چنین نبود که وقتی آنها ترا به خودشان نزدیک کردند، از تو محور و ‏قطبی به وجود آوردند که آسیای مظلمه‏های آنان بر آن قطب می‏گردد و پلی را ایجاد ‏کردند که از روی آن به سوی کارهای خلافشان عبور می‏کنند. آنها به واسطه تو در علما ‏شک ایجاد می‏کردند و دلهای جاهلان را به سوی خودشان جذب نمودند.» ‏

سپس امام سجاد علیه السلام می‏فرماید: «نزدیک‏ترین وزرای آنها و نیرومندترین یارانشان ‏به قدری که تو «فساد» آنها را در چشم مردم «اصلاحات‏» جلوه دادی، نتوانستند به آنها ‏کمک کنند!» ‏

نکته پایانی: ‏

علی رغم آنکه امام سجاد علیه السلام در دوران امامت پربرکت‏خود - که 34 سال طول ‏کشید - تعرض آشکاری به دستگاه خلافت نداشت ولی فعالیت‏های فرهنگی آن بزرگوار و ‏تعلیم و تربیت عناصر مؤمن و مخلص، بنی‏امیه را نسبت‏به آن حضرت بدبین کرد به طوری ‏که به آن امام علیه السلام تعرض هم کردند و دست کم یک بار آن حضرت را با غل و ‏زنجیر از مدینه به شام بردند. ‏

این غل و زنجیری که نسبت‏به امام سجاد علیه السلام معروف است، به طور یقین معلوم ‏نیست که در واقعه کربلا باشد اما در دوران امامت و از مدینه به شام، یقینی است. امام ‏سجاد علیه السلام در موارد متعدد دیگری مورد شکنجه و آزار مخالفان قرار گرفت و ‏سرانجام در سال 96 هجری در زمان خلافت ولید بن عبدالملک، به وسیله عمال خلافت، ‏مسموم شد و به سعادت «شهادت‏» رسید. ‏

سلام الله علیه یوم ولد و یوم عاش و یوم استشهد و یوم یبعث‏حیا.